Żydowskie ślady w Inowrocławiu

Ruszam śladami Abrahamów, Levy'ch

przypominam ich dawne zasługi

czy to jeszcze w mieście pamiętamy

synagoga, masońska loża, fabryki 

kolej, uzdrowisko, kamienice, handel

wszędzie swej ręki dokładali

były też czarne karty

Hohensalsa, to im za złe mamy

zostały po nich do dziś nieliczne ślady

szkoda, sporo im przecież zawdzięczamy.

Lapidarium zbudowane z części macew odzyskanych z płyt chodnikowych, na które zostały użyte przez Niemców i niestety wiele lat po wojnie spełniały jeszcze taką rolę.

Gdy zaciera się historia, umierają świadkowie wydarzeń, najwięcej mówią kamienie..........
Oddajmy im głos......zaczniemy więc od cmentarzy.
Najstarszy cmentarz żydowski w Inowrocławiu powstał w XIV w., przy obecnej ul. Staszica. Jego powierzchnia wynosiła 11 824 m kw^.
Historię cmentarza opisał rabin S. Simon w książce Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego 1807–1815:

Inowrocław posiada bardzo stary cmentarz żydowski, którego początki sięgają XIV wieku, tj. czasu, w którym powstało osiedle żydowskie w Inowrocławiu. Najstarszy nagrobek, który się zachował, pochodzi z r. 1591. Pozostała tylko jedynie dolna część nagrobka wraz z widoczną na niej datą. Według szkicu z 3 października 1789, obszar cmentarza wynosił w tym czasie trzy morgi (miary magdeburskiej). W r. 1791 rząd pruski zatwierdził kahał inowrocławski jako właściciela obszaru tego cmentarza. Z biegiem czasu cały cmentarz pokrył się gęsto grobami i trzeba było pomyśleć o powiększeniu go, przez wzięcie w dzierżawę przylegających do cmentarza obszarów. W tym celu zawarł kahał inowrocławski 16 października 1814 umowę z Ekonomią Inowrocławską u notariusza powiatu inowrocławskiego Bonawentury Jaroszewskiego. Na mocy tej umowy kahał inowrocławski wziął w wieczysta dzierżawę obszar służący za drogę oddzielającą ogród, który należał do Ekonomii Inowrocławskiej, od rowu przebiegającego tuż pod murem cmentarza żydowskiego. Wydzierżawiony obszar wrzynał się wydłużonym, wąskim klinem między wspomniany ogród a rów cmentarny i posiadał 72 łokcie długości, a w najszerszym miejscu tylko 3 łokcie szerokości. Kahał zobowiązał się płacić „dziesięć kop złotych polskich każdy złoty po trzydzieści groszy polskich rachując…”  tytułem dzierżawnego rocznie.

W ogólnym krajobrazie tego historycznego cmentarza żydowskiego uderza charakterystyczna jednakość nagrobków sporządzonych ze zwykłego polnego kamienia. Wywołuje to zwłaszcza w centralnej, najstarszej dzielnicy cmentarza, nastrój spokoju i powagi, odpowiadającej miejscu wiecznego spoczynku. Jeżeli jednak nagrobki wysoce dla miasta i dla gminy zasłużonych rodzin, jak rodziny Levy ̀̀ch, Salomonsonów oraz niektórych rabinów, wyróżniają się rozmiarami i stylem spośród swego otoczenia, to przecież pozostają one w ramach ogólnego krajobrazu cmentarnego, tworząc niejako jego dekorację​^..

Podczas II wojny światowej nekropolia na polecenie Niemców została zdewastowana. Wyrwane z grobów macewy posłużyły do utwardzania ulic i prac budowlanych. Przez wiele lat część płyt nagrobnych leżała przed budynkiem III Liceum Ogólnokształcącego, przed pomnikiem Obrońców Inowrocławia oraz przy Dworcu PKS. Macewy były wykorzystane również jako stopnie przy kościele pw. Najświętszej Marii Panny. W czasach Polski Ludowej teren cmentarza przeznaczono na ogródki działkowe^.
W lipcu 2011 r. podczas prac remontowych wydobyto ponad tysiąc fragmentów macew tkwiących w chodniku przy ul. Narutowicza, w pobliżu budynku III Liceum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi. Pod koniec 2012 r. fragmenty odzyskanych w mieście nagrobków wykorzystano do budowy lapidarium na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Marcinkowskiego.
Pod koniec XIX w. gmina żydowska w Inowrocławiu zorganizowała nowe miejsce pochówku, położone przy obecnej ul. Marcinkowskiego, tuż obok cmentarza ewangelickiego. Cmentarz żydowski zajął powierzchnię 2,04 ha. Przy wejściu wzniesiono budynki mieszczące dom przedpogrzebowy, wozownię i mieszkanie grabarza. Pierwszy pogrzeb odbył się 26.12.1886 r., pochowano rabina Michaela Karingera.
Nekropolia została zdewastowana przez Niemców w okresie II wojny światowej. Po wyzwoleniu teren został przeznaczony na cmentarz komunalny. Zachował się dom grabarza, fragment osadzonego pomiędzy ceglanymi filarami metalowego ogrodzenia oraz nieliczne, rozbite nagrobki.
W październiku 2010 r., podczas prac remontowych na Skwerze Obrońców Inowrocławia, robotnicy odkopali liczne fragmenty macew pochodzących z miejscowych cmentarzy żydowskich^,
W 2012 r. na cmentarzu powstało lapidarium. Około 40 fragmentów macew zostało przytwierdzonych do muru, inne ułożono poziomo po jego bokach. Na pomniku umieszczono tablicę z napisem:

Żydzi mieszkali w Inowrocławiu od XIV w., z czasem wywierając znaczny wpływ na życie miasta, współtworząc jego historię i wzbogacając kulturę. Wznosili fabryki, zakłady lecznicze i okazałe kamienice, a wielka synagoga należała do najpiękniejszych w Polsce, stanowiąc dowód duchowej i materialnej siły tej społeczności. Największe zasługi poniosły pokolenia rodziny Levy'ch, zwłaszcza Michael (1808–1879), pionier industrializacji zachodnich Kujaw. Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci wymordowali większość spośród nich i zniszczyli niemal wszystkie materialne ślady żydowskiej kultury. Zburzono cmentarze, a kamienne macewy wykorzystano do utwardzania chodników i placów. Niechaj to lapidarium pozwoli zachować pamięć o Tych Synach Izraela, którzy tutaj żyli, pracowali i umierali, przyczyniając się w istotny sposób do ukształtowania współczesnego oblicza Inowrocławia.

Tekst dzisiejszego posta został zaczerpnięty z portalu "Wirtualny Sztetl" oraz artykułu Piotra Strachanowskiego w "Głosie Inowrocławia" o Wielkiej Synagodze.
Przez wiele wieków Żydzi byli obecni w społeczności Inowrocławia i odgrywali w nim niepoślednią rolę.
Najstarsza wzmianka pisemna o obecności Żydów w Inowrocławiu pochodzi z 1453 roku, skupisko wtedy było już znaczne. W 1504 roku mieszczanie bydgoscy zwrócili sie do króla Aleksandra Jagiellończyka, aby zezwolił udawać im się po rozstrzygnięcia prawne w wątpliwych sprawach do Poznania zamiast do Inowrocławia, gdyż tam dużą część ludności stanowią Żydzi.
W latach 1564-1565 było 27 domów żydowskich , 4 puste place, szkolnik i bożnica.
Jednym z pierwszych rabinów był Abraham.
Najstarszy cmentarz wyznania mojżeszowego powstał w naszym mieście w XIV wieku przy dzisiejszej ulicy Staszica, na terenie obecnych ogródków działkowych.Nekropolia zajmowała 11 824 metry kwadratowe i jeszcze przed wybuchem II wojny światowej znajdował się tam nagrobek z 1591 roku, upamiętniający zmarłego o imieniu Izrael.
Kahał płacił od niego podatek monarsze w wysokości 5 talarów.

Tabela obrazuje udział Żydów przez lata w społeczności Inowrocławia.

 Rok

	Liczebność mieszkańców	Liczebność Żydów	Udział Żydów w ogóle mieszkańców, wyrażony odsetkiem
1510	1266
1564	1320	162	12,0
1616	1860
1647	1951	402	20,6
1650		0
1674	493	30	6,1
1765		980
1774	1559	786	50,4
1775	1451	927	63,9
1800	2867	1080	37,7
1804	2867	1080	37,7
1807		920
1808	1179	996	84,5
1809	3151	1292	41,0
1810	3106
1812	3106
1816	3106	1265	40,7
1837	4759	1917	40,3
1843	5620
1855	5752	1944	33,8
1867	6957	1614	23,2
1871	7429
1875		1526	16,6
1880	11 558
1885	13 576	1602	11,8
1895	20 687	1386	6,7
1900	26 141	1386	5,3
1905	24 617	1157	4,7
1910	25 604	948	3,7
1919	26 820
1920	26 400	264	1,0
1921	24 277	252	1,0
1927	31 500	126	0,4
1929	27 000	135	0,5
1930	30 000	120	0,4
1931	30 862	139	0,4
1933	35 500	142	0,4
1934	30 200	151	0,5
1938	38 000	190	0,5
1939	39 757	191	0,5
1946	35 808
1955	42 827
1969	54 645
1975	59 704
1980	66 114
1990	77 688
2000	79 372
2007	79 866
2012	75 517

Sklepy wszystkich branży

fabryki, place, składy, magazyny

kolej, uzdrowisko, cukrownie

jarmarki, handel, mięso i młyny

historia to wszystko pamięta

choć powoli mgła zasnuwa te wspomnienia

pozostają nazwy, znaki na kamieniach

dociekania, skąd się wzięła Brama Żydowska

może przydała by się jeszcze Levy'ego ulica

by wyraźny ślad tej nacji w mieście pozostał.

 
Niestety wiele macew wydobytych m.in. z placu przed II LO im. Królowej Jadwigi zalega w magazynach Starostwa Powiatu i nic się z tym nie robi.

Przez wiele lat jako schody

czy chodnikowe płyty nam służyły

pocięte, rozbite płyty macew

kirkuty z miejskich krajobrazów zginęły

lub przekształciły się w katolickie cmentarze

niewiele śladów do dziś się zachowało

jedno, skromne lapidarium

to trochę za mało

jest jeszcze tablica z rysunkiem bożnicy

pięknej jak z marzeń

to tyle

tylko tyle zostało.......

 

 Dawny dom grabarza przy cmentarzu żydowskim.

 Nagrobek dr Leopolda Levy'ego domaga się też naprawy.

Skromna, mała mogiła

na białej tablicy

nazwisko wyryte

wytartymi zgłoskami

raz po raz świeci się świeczka

jakiś kamyk położony na pomniku

Leopold Levy, inowrocławianin

w historii miasta kilka kart

dla niego mamy.

 
Powyżej oryginalny podpis dr Leopolda Levy'ego z dokumentów Loży Masońskiej.

O funkcjonowaniu struktur, które można współcześnie zakwalifikować jako organizacje, do końca XVIII w. nie wiadomo praktycznie nic. Można jedynie domniemywać, że były do tradycyjne struktury bract religijnych (chewr). Wraz ze zmianami pruskiego ustawodawstwa w XIX w. zaczęto przekształcać je w stworzyszenia. Inne powstawały od podstaw, wpisując się w pojawiające się zapotrzebowanie społeczne. Były wsród nich: Stowarzyszenie Ubogich, które z czasem przekształciło się w Stowarzyszenie Przeciwdziałania Ubóstwu i Żebractwu. Zajmowało się udzielaniem pomocy miejscowym oraz potrzebującym wspracia przejezdnym Żydom. Jego przełożonymi w 1884 r. byli: Leszczyński, A. Wrzesiński. W dniu 18 listopada 1862 r. powstało Towarzystwo Radości. Finansowano zakup odzieży dla najbiedniejszych członków gminy. Przełożonym przez wiele lat pozostawał Louis Handler. Zakres jego kompetencji poszerzono 26 marca 1898 r. wraz z wchłonięciem Towarzystwa Żydowskiej Historii i Literatury. Stowarzyszenie Synagogi wspierało rozwój synagogi oraz finansowało organizacje dobroczynne, głównie Bractwo Pogrzebowe i Bractwo „Bikur Cholim“. Przełożonym tego ostatniego był Moritz Hendelsohn. W 1892 r. połączyło się z inicjatywy M. Herzfelda z Bractwem Pogrzebowym (przełożeni: B. Wiener, I. Lewy). Zostało wowczas przekształcone w Bractwo Pogrzebowe i Stowarzyszenie Chorych. W początkach XX w. liczyło 128 członków. Udzielaniem pożyczek i zapomóg zajmowało się Bractwo „Gemiłus Chesed“. Stowarzyszenie Pomocy Chorym oraz Izraelickie Stowarzyszenie Kobiet zbierały środki, które przeznaczano na utrzymywanie domu dla chorych. Jego aktywność uzupełniało Bractwo „Hachnossas Orchim” zajmujące się pielęgnowaniem chorych w czasie szabatu i świąt. Jego założycielem był dr Tietz. Dlatego potocznie nazywano je „Stowarzyszeniem doktora Tietz“. Ważną rolę odegrał wybudowany w 1896 r., za niebagatelną sumę 450000 marek, Dom dla Sierot im. Wolfsohna. Fundatorem był pochodzący z Inowrocławia Josef Wolfsohn (zmarł 4 lutego 1892 r.). Przytułkiem kierował Schüler. W początkach XX w. przebywało w nim 19 sierot obu płci. Zwolennicy religijnego ryzgoryzmu koncentrowali się wokół miejcowego bet ha-midraszu. Jego przełożonymi w 1884 r. byli: Sammi, G. Levi, Auerbach, Louis Handler. W zarządzie w początkach XX w. zasiadali: Louis Handler, M. Treuherz, R. Librowicz. W komisji zasiadali: M. Herzfeld, M. Hendelsohn, B. Kaufmann^.
W okresie międzywojennym (1919–1939) w środowisku żydowskim nadal działało kilka organizacji. Masoni należeli do „Asrtrea Loge nr 2“ (m.in.: Wilhelm Warszauer, Leopold Levy, Walter Klose, A. Krakowiak), Bet ha-midrasz (1927 – 18 członków. Zarząd: Meyer Abramski, Paul Meyer, Aron Eliasz. W latach 1934–1938 stopniowo cały majątek przekazywano gminie żydowskiej w Inowrocławiu), Izraelicki Związek Kobiet (kierowała nim do 1924 r. członkini rodziny Cohn, potem rozwiązano organizację), Towarzystwo Popierania Kultury żydowskiej (w 1935 r. próba rejestracji zakończyła się niepowodzeniem), Kasa Bezprocentowych Pożyczek „Gemiłus Chesed“ (założona w 1937, członków – 35), Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna (do 1927 r. kierował Rudolf Markowicz, potem Isidor Markowicz (do 1936), rabin Stanisław Simon (1936–1939). Powołano także z inicjatywy Levy’ego oddzial Organizacji Syjonistycznej w Polsce (powstał w 1937 r., członków – 30., przewodził Meyer Smolarz)^.

 
Brama miejska toruńska zwana również żydowską, tuż za nią mieściła się dzielnica żydowska, stąd ta nazwa.
W 1598 roku we wschodniej części murów miejskich istniała dzielnica z Bramą Żydowską ( zwaną później Toruńską, czy też Warszawską).
W 1564 r. mieszczanie płacili rocznie podatki w wysokości około 20 guldenów. W 1565 r. pogłówne płaciło 166 Żydów, w tym 30 ubogich i uczniów. W 1578 r., poza pogłównym żydowskim, kahał był zobowiązani do złożenia staroście: 15 guldenów podatku łopatkowego (od uboju), 6 plastrów wosku, 1 funt pieprzu, 4 funty szafranu, a podstarościemu podczas każdego z pięciu jarmarków pół funta pieprzu i pół funta szafranu. W 1582 r. kahałowi wytoczono proces w związku z niezapłaceniem podatku od 70 głów za lata 1578–1579. W 1629 r. w dzielnicy żydowskiej było 65 domów, w 1647 r. – 67 domów. W 1674 r. pogłówne płaciło 30 Żydów na 220 płatników.
Sto lat później, w połowie XVIII wieku, kahał inowrocławski liczył 980 dusz. Jego rozwojowi sprzyjał przywilej królewski z XVII w., który potwierdzali królowie w 1681 i 1772 roku. Gwarantował on inowrocławskim Żydom te same prawa, jakie posiadali Żydzi w województwach poznańskim, kaliskim, sieradzkim i brzeskim. Mogli zamieszkiwać w kupionych lub nowo wzniesionych domach w okolicach synagogi, czyli w dzielnicy żydowskiej, leżącej wzdłuż wschodniego muru miejskiego, korzystać z cmentarza i zajmować się różnymi rzemiosłami, handlować, kupować, bić bydło i je sprzedawać oraz parać się wolnym wyszynkiem wódki i piwa. W praktyce zezwalano na zamieszkiwanie i kupowanie nieruchomości poza dzielnicą żydowską.
W 1698 r. krawiec Josef Lewkowicz z żoną Ester kupili plac od chrześcijan za 150 guldenów. W XVII w. gminie przewodzili rabini: Samuel Josef Joske (1614), Samuel Krakauer, Lemek Kasper (1695). Gminą kierowała wybierana na trzy lata trzyosobowa starszyzna (każdy starszy sprawował władzę przez rok) oraz czterech ławników. W przypadku sporów między obu grupami decydowała dziesięcioosobowa komisja. Kontrolą finansów i prowadzeniem ksiąg rachunkowych zajmowało się pięciu rewidentów rachunkowych. Wyłaniano, w drodze losowania, władze gminy spośród osób zapisanych do trzech kurii: bogatych, najemców i rzemieślników, w obecności rabina, burmistrza oraz 5–7 komisarzy. Spory między członkami gminy rozstrzygało kolegium rabinackie z udziałem rabina, podrabina, ławnika. W rozprawach uczestniczyli także: sługa synagogalny, 3 naczelników, seniorzy i wiceseniorzy. W XVIII w. zatwierdzono zasadę, która stanowiła, że dwóch seniorów wybierano zawsze z rodów Hirschów i Jelonków, czyli tych, które płaciły co najmniej 1800 guldenów podatku na rzecz kahału.
Wielu Żydów zginęło w czasie wojny polsko-szwedzkiej, toczonej w latach 1655–1660. W tym okresie doszło też do gwałtownego zatargu między ludnością żydowską i katolicką. Król Jan Kazimierz w liście z 20 września 1658 r. nadawał miastu wszystkie place żydowskie, w związku ze zdradą, jakiej dopuścić się mieli Żydzi wobec wojsk szwedzkich. Na tej podstawie rajcy miejcy sprzedali wiele placów. Materiał z rozbiórki synagogi posłużył do budowy kościoła w Parchaniu. Żydzi na krótko opuścili miasto. Nie było ich w 1659 roku. Jednak już w 1681 r. otrzymali przywilej królewski zezwalający im na pobyt w mieście i uprawianie handlu i rzemiosła. W 1684 r. istniała już nowa synagoga.
  XVIII w. kahał inoworocławski był poważnie zadłużony, głównie u okolicznych księży parafialnych i klasztorów. Sytuację pogarszało restrykcyjne pruskie ustawodawstwo z końca XVIII wieku, znacznie ograniczające handel i wymuszające żywiołowe ruchy migracyjne ludności żydowskiej. Po zajęciu Inowrocławia przez Prusy w 1774 r. zmuszano rokrocznie do opuszczania miasta 40 najuboższych rodzin. Proceder ten trwał przez 10 lat. Mimo restrykcji, w mieście nadal mieszkało wiele Żydów. W 1773 r. było ich 200, w 1785 r. – 137, w 1802 r. – 191. Do ruiny społeczności żydowskiej przyczynił się pożar, który wybuchł w dzielnicy przez nią zamieszkiwanej 30 sierpnia 1775 roku. Spłonęło 145 domów żydowskich, 3 chrześcijańskie, 2 stodoły. Ucierpiała także synagoga.
W 1780 r. kupcom żydowskim Eliasowi Ephraimowi i Samuelowi Meyerowi udało się uzyskać koncesję na kupno i sprzedaż towarów z Bydgoskiej Fabryki Królewskiej. Podobne koncesje uzyskali Abraham Hirsch i Meyer Dawid Jelonek. W 1777 r. administratorem produkcji wódki w Inowrocławiu oraz królewskiego młyna był Izrael Mencus zwany także Mandel Izrael. W końcu XVIII w. inowrocławscy Żydzi specjalizowali się w drobnym handlu jedwabiem i wełną, pochodzącymi z ościennych ziem polskich. Z czasem zaczęli specjalizować się hurtowym handlu zbożem, które trafiało do Bydgoszczy, Gdańska, Elbląga oraz wełną. Część produktów przemysłowych była eksportowana na Litwę.
Wydane w 1806 r. zarządzenie ograniczało możliwość posiadania przez Żydów nieruchomości w Inoworocławiu do jednego domu. Od początków XIX w. coraz więcej domów żydowskich było wznoszonych poza tradycyjną dzielnicą żydowską, głównie na tzw. nieużytkach. Mimo postępującej emancypacji, w czasie pruskiego panowania nad Inowrocławiem wielu Żydów pozostawało wiernych tradycji. Centralnym punktem pozostawał bet midrasz, studia talmudyczne i wiara w niepodważalny autorytet rabinów. Około 1724 r. rabinem wybrano Josefa Wolfa Leviego, następnie Szamszona Chaima Cohena (jego ojciec w latach 1730–1733 był rabinem w Poznaniu), Awigdora Josefa (1767), Fabisza Barucha (podrabin), Arje Löwa Caro (1780–1797), Lewina Aschera Marguliesa (1880, był synem rabina Medechaja Jafe). Bet midrasz został zniszczony w pożarze w 1775 roku. Odbudowano go w 1782 roku. Po jego kolejnym zniszczeniu, w 1804 r. nowy, murowany budynek ufundował Salomon Abraham Hirsch.
W 1831 r. epiedemia cholery zdziesiątkowała mieszkańców Inowrocławia. W okresie od 5 wrzesnia do 20 października zmarło 120 Żydów. Zostali pogrzebani poza miastem. Zaraza wpłynęła na decyzję o gruntownym uporządkowaniu Inowrocławia, w tym także dzielnicy żydowskiej. W 1833 r. wybrano nowe władze gminy żydowskiej, zgodnie z nowymi przepisami. Przełożonymi wybrano: Michaela Lewiego, Simona Franzosa, Feibusza Skolego, Jakoba Hirscha Dawida, Lewina Chaskela, reprezentantami: Gedalie Salomonsohna, Louisa Levina, Rafaela Schlesingera, Jacoba Eliasa, Elane Salomona, Meyera Barucha Levina, Arona Hirschberga, Josefa Rubena, Hermana Arona Jacoba, Chaima Dawida Löwina, Michaela Mendlickiego.
Wraz ze stopniową liberalizacją praw, w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Żydzi zaczęli w coraz większym stopniu angażować się w sprawy publiczne. W 1835 r. Żydzi naturalizowani, a było ich 72, uczestniczyli w wyborach dwóch radnych miejskich. Władze gminy z dumą podkreślały udział żydowskich ochotników w kolejnych wojnach. W 1841 r. zwalczono analfabetyzm wśród chłopców. Każdy żydowski chłopiec potrafił czytać i pisać po niemiecku. Jeszcze w 1835 r. 133 chłopców w wieku szkolnym na 292 uczęszczało na lekcje języka niemieckiego. Jednak starsze pokolenie nie było tak podatne na przyjmowanie elementów kultury narodu dominującego. W 1851 r. jeszcze 1/3 członków gminy inowrocławskiej nie umiała pisać po niemiecku.
Wybudowana w 1776 r. synagoga została w kwietniu 1832 r. zburzona. Przystąpiono do budowy nowej. Prace budowlane prowadził mistrz budowlany z Bydgoszczy, a prace snycerskie i złotnicze we wnętrzu prowadził rzeźbiarz Goldbaum z tegoż miasta. W dniu 9 września 1836 r. nastąpiło uroczyste otwarcie synagogi. Jej oficjalne zamknięcie i pożegnanie nastąpiło 19 września 1908 roku. Budynek ten pełnił odtąd funkcje domu modlitw, bet midraszu oraz zespołu lokali wykorzystywanych przez gminę. Uroczystego otwarcia nowej synagogi, wybudowanej przy ulicy Solankowej, dokonano 9 października 1908 roku.
Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej po 1815 r. wielu inowrocławskich Żydów zajmowało się przemytem rozmaitych towarów do ościennego Królestwa Polskiego, pozostającego pod rosyjskim panowaniem. Inni zajmowali się głównie handlem lnem i rzemiosłem.

Od początku istnienia gminy miejscowi Żydzi zaliczali się do zwolenników tradycyjnego nurtu judaizmu rabinicznego. Chasydyzm nie cieszył się popularnością. A nawet jeśli pojawili się jego reprezentanci, to ich wpływy szybko zanikły w pierwszych dekadach XIX wieku.
Od zaborów postępował proces stopniowego wtapiania się w niemiecką kulturę za sprawą niemczenia nazwisk, popularyzacji kształcenia w języku niemieckim, postępującej alfabetyzacji oraz wspierania przez władze szeroko rozumianej niemczyzny. Proces akulturacji przebiegał powoli za sprawą przywiązania miejscowych Żydów do tradycyjnej kultury żydowskiej i religijności. Centrum życia duchowego i intelektualnego koncentrowało się wokół synagogi, a zwłaszcza bet midraszu i miejscowych wybitnych rabinów, którzy kształcili swoich następców. Po kolejnych odbudowach niszczonych pożarami bet midraszy wyposażano je w bogaty księgozbiór. Spalony w 1804 r. bet midrasz zastąpiono nowym budynkiem, dzięki finansowemu wsparciu Abrahama Hirscha. Aby zabezpieczyć jego potrzeby i funkcjonujące przy niej chewry, darczyńcy złożyli szereg legatów, które umożliwiły zgromadzenie znacznego księgozbioru z wieloma unikatowymi wydawnictwami.
Wraz ze stopniową liberalizacją praw w latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. w coraz większym stopniu Żydzi zaczęli angażować się w sprawy publiczne. W 1835 r. Żydzi naturalizowani, a było ich 72, uczestniczyli w wyborach dwóch radnych miejskich. Władze gminy z dumą podkreślały udział żydowskich ochotników w kolejnych wojnach. W 1835 r. 133 chłopców w wieku szkolnym na 292 nie uczęszczało na lekcje języka niemieckiego, a już w 1841 r. zwalczono analfabetyzm w tej grupie. Każdy żydowski chłopiec potrafił czytać i pisać po niemiecku. Jednak starsze pokolenie nie było tak podatne na przyjmowanie elementów kultury narodu dominującego. W 1851 r. jeszcze 1/3 członków gminy inowrocławskiej nie umiała pisać po niemiecku.
Spory między tradycjonalistami a zwolennikami reform dawały o sobie znać w trakcie prac wykończeniowych babińca i sposobie ustawienia ławek w części kobiecej synagogi, której oficjalnego otwarcia dokonano 9 września 1836 roku. Władze gminy w raporcie z 1842 r., opisującym stan kultury i religijności miejscowej społeczności zauważały, że kobiety modliły się po niemiecku, kantorzy posługiwali się jidysz z dużą ilością słów zaczerpniętych z języka niemieckiego. Regularne lekcje religii odbywały się jedynie w chederze. W szkołach publicznych, do których uczęszczało niewiele żydowskich dzieci, nie uczono religii. Większość rodziców kształciła dzieci w szkołach prywatnych. Dla bardzo wielu członków gminy, w tym także jej władz, w dalszym ciągu najwyższym autorytetem pozostawał rabin. Autorzy raportu postulowali za wprowadzeniem do nabożeństw śpiewów chóralnych i reformy służącej skupieniu i uporządkowaniu. Wskazywano na bezwzględny prymat autorytetu rabina nawet u pastorów, którzy posługiwali się jidysz. Działania te wspierał przybyły do gminy z wizytą 12 lutego 1843 r. nauczyciel muzyki i zwolennik tworzenia chórów synagogalnych Schlamm. Repertuar miano zapożyczyć od wiedeńskiego kantora Szulera. Rabin Josek Spiro jednak nie zdecydował się na wdrożenie zmian. On i jego uczniowie pozostawali zwolennikami tradycji. Nieliczni jak np. rabin Samuel Holdheim przechodzili na stronę reform.
Zapoczątkowane zmiany przyjmowały się na gruncie Inowrocławia niezwykle powoli, ponieważ wszelkie propozycje reformy kultu wywołały liczne protesty ze strony zwolenników tradycji. W opisie gminy z 6 sierpnia 1884 r., który umieszczono w kopule synagogi zauważano m.in.: „[…]Stare cmentarze, grobowce, dokumenty, świadczą o długim istnieniu gminy. Gmina była i jest po dziś dzień ściśle konserwatywna, i jest rzeczą niezwykle pochlebną, że niemiało tu miejsca żadne zbezczeszczenie szabatu[…]”. Po śmierci rabina J. Spiro w 1853 r., zastąpił go w latach 1862–1872 rabin dr Eliezer Polak, a następnie dr Jakub Kohn. Obaj posiadali gruntowną wiedzę akademicką, którą łączyli z wiedzą religijną, co było do zaakceptowania dla zwolenników ograniczonych reform jak i tradycjonalistów. Ci ostatni grupowali się w miejscowym bet midraszu.
Od 1825 r. toczyły się spory między gminą a władzami oraz między członkami samej gminy o założenie odrębnej szkoły żydowskiej pozostającej pod kontrolą władz. Olbrzymie zadłużenie gminy uniemożliwiało podjęcie stosownych kroków. W 1830 r. nabyto grunt od Hirscha Nawrascha pod budowę szkoły za 200 talarów. Rozpoczęto budowę, którą niebawem przerwano. Wznowiono ją dopiero po wielu latach. Dyrektorem przez wiele lat był Juliusz Masur, następnie Cohn i Moses Elias. W 1877 r. szkoła została zamknięta. Dzieci przeniesiono do szkoły symultannej, gdzie uczyli Masur i Elias. Uruchomiono w niej z inicjatywy rabina Kohna specjalny oddział, w którym nauczano dodatkowo hebrajskiego. Pracowali w oddziale: Klein (do 1886), I. Herzberg (1886–1890), Samuel, Simon i rabin Kohn.
Od 1863 r. utworzono w miejscowym gimnazjum nowy oddział, do którego zaczęło uczęszczać 40 żydowskich dzieci. Naukę religii powierzono dr. Polakowi. Jednak niebawem zajęcia zostały zawieszone. Następnie lekcje religii w królewskim gimnazjum prowadził rabin dr J. Kohn. W gminie na etacie nauczyciela religii zatrudniano Ludwika Kleina.
Po zakończeniu I wojny światowej powszechnym zjawiskiem był odpływ wielu Żydów niemieckich i pojawienie się w ich miejsce przybyszów z głębi Polski. Prowadziło to do antagonizowania relacji między obu grupami, tak na tle kulturowym jak i religijnym. Przybycie do Inowrocławia rabina Stanisława Simona zapoczątkowało, dzięki jego osobistym staraniom, proces współdziałania. Jego efektem było powstanie jednoczącego obie grupy Towarzystwa Kultury Żydów w Inowrocławiu. Rabin kierował także Fundacją Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna w Inowrocławiu. Starał się zmienić niechęć lub w najlepszym przypadku obojętność miejscowych Żydów wobec Polski i Polaków. Organizował zaplecze wspierające Fundusz Obrony Narodowej, był członkiem Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Rabin wprowadził do nabożeństw język polski w miejsce języka niemieckiego, uporządkował także archiwum gminne. Opublikował opartą na źródłach gminnych w 1939 r. pracę Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815).

Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna (ul. Poznańska 20/21). Po II wojnie w budynku mieściła się Szkoła Podstawowa nr 12, a od 2007 r. Wydział Zarządzania Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy.

W tym miejscu, na skwerze Jana Pawła II stała wspaniała Wielka Synagoga, dziś upamiętnia to tablica z brązu.

Wielka Synagoga

Przy Solankowej alei

złotą kopuła czarowałaś

urodą niewiele bożnic w Europie

równać się z tobą mogło

pożar strawił wszystko co piękne

dynamit rozerwał grube mury

kilka starych fotografii pozostało

i na tablicy uwiecznione twe kontury.

Byłaś inowrocławską perłą

teraz tylko skromna tablica cię przypomina

hitlerowcy pozostawili jedynie fundamenty

fotografie i dawne widokówki 

twą piękność przypominają

Wielka Synagogo

czy są jeszcze tacy 

co cię pamiętają?

Wybudowana w 1776 r. synagoga została w kwietniu 1832 r. zburzona. Przystąpiono do budowy nowej. Prace budowlane prowadził mistrz budowlany z Bydgoszczy, a prace snycerskie i złotnicze we wnętrzu prowadził rzeźbiarz Goldbaum z tegoż miasta.
W dniu 9 września 1836 r. nastąpiło uroczyste otwarcie synagogi. Jej oficjalne zamknięcie i pożegnanie nastąpiło 19 września 1908 roku. Budynek ten pełnił odtąd funkcje domu modlitw, bet midraszu oraz zespołu lokali wykorzystywanych przez gminę.
W 1842 r. specjalnie powołana przez gminę żydowską komisja przygotowała na potrzeby władz raport opisujący stan kultury i religijności miejscowej społeczności. Kobiety modliły się po niemiecku, kantorzy posługiwali się jidysz, z dużą ilością słów zaczerpniętych ze współczesnego języka niemieckiego. Regularne lekcje religii odbywały się jedynie w chederze. W szkołach publicznych, do których uczęszczało niewiele żydowskich dzieci, nie uczono religii. Większość rodziców kształciła dzieci w szkołach prywatnych. Dla większości członków gminy, w tym także jej władz, najwyższym autorytetem pozostawał rabin. Propozycje reformy kultu, jakie zawarli w raporcie jej autorzy, wywołały liczne protesty ze strony zwolenników tradycji. W opisie z 1884 r. gmina nadal pozostawała konserwatywna.
Statut kongregacji zatwierdzono 27 lipca 1834 roku. W 1856 r. gmina liczyła 2300 członków (500 rodzin). Kierowali nią zasiadający w zarządzie: Louis Levi, M. Latte, J. Oppenheim, A. Freudenthal, R. J. Levi, L. K. Levi oraz reprezentanci: M. Mendlicki, H. Lesser, J. Abrahamski, A. Levi, J. Michalski, A. Hirsch, Cohn, J. Szkolny, A. Sprinz, S. B. Francos, J. H. Jacobi, M. Engel, A. Hirschberg. Od 1863 r. utworzono w miejscowym gimnazjum nowy oddział, do którego zaczęło uczęszczać 40 żydowskich dzieci. Naukę religii powierzono dr. Polakowi, następnie rabinowi dr. J. Kohnowi. Uruchomiono także szkołę żydowską. Jej dyrektorem przez wiele lat był Juliusz Masur, następnie Cohn i Moses Elias. W 1877 r. została zamknięta, a dzieci przeniesiono do szkoły mieszanej, gdzie uczyli Masur i Elias. Uruchomiono w niej z inicjatywy rabina Kohna specjalny oddział, w którym nauczano dodatkowo hebrajskiego. Pracowali w oddziale: Klein (do 1886), I. Herzberg (1886–1890), Samuel, Simon i rabin Kohn.
W 1862 r., po ośmiu latach po smierci rabina Joske Spiro, wybrano nowego rabina. Został nim dr Lazarus (Elieser) Polak. Przed objęciem posady pełnił urząd rabina w Janowcu. W 1872 r. opuścił Inowrocław. Został rabinem w Budapeszcie, gdzie zmarł w 1905 roku. Jego następcą w 1873 r. został rabin dr Jakub Kohn. Pełnił urząd do wyjazdu w miasta w 1933 roku.
Gmina 2 listopada 1870 r. otrzymała nowy statut, który władze zatwierdziły 29 marca 1871 roku. W zarządzie gminy w tym czasie zasiadali: R. Schlesinger, J. Oppenheim, A. Freudenthal, H. Senator, A. Spring, Abraham Levy; w reprezentacji: Abraham Spring, J. Levy, Salomon Jacobsohn, B. Kaufmann, Josef Löwinsohn, Hermann Seelig, Louis Sandler, Rafael Kuczynski, Salomon Meyer, Dawid Michael, Wreschner, Itzig Feibusch. W granicach gminy znajdowały się miejscowosci: Inowrocław, Grodztwo, Szymborze, Połczyn, Dąbrówka, Rojewo, Szarlej, Łojoewo, Brudnia, Tupadły, Mątwy, Liszkowo, Minutowo, Sikorowo, Łąkocin, Cieślin i Czyste.
Od drugiej połowy XIX w. gmina liczyła coraz mniej członków. Z prawie dwóch tysięcy w latach trzydziestych XIX w., pozostało w 1900 – 1389 osób, w 1905 – 1158 osób, a około 950 osób przed 1914 r. W zarządzie gminy w tym okresie zasiadali: Salomonsohn, Warszauer, Louis Handler, Isidor Levy, J. Peiser, Leopold Levy, w reprezentacji: Latte, R. Librowicz, B. Schwersenz, N. Markus, H. Freudenthal, L. Levy, E. Rosenberg, P. Rosenberg, S. Stein, S. Berkel, L. Fränkel, A. Rosenfeld, N. Lachmann, J. Spiro; zastępcy: Grünberg, J. Dombrower, M. Bibco.
O pozycji żydowskiego mieszczaństwa w Inowrocławiu świadczyć może lista dziesięciu najbogatszych mieszkańców miasta w 1913 roku. Wśród nich figurowały nazwiska: dr Leopolda Levy'ego, Siegfieda Sanda, Bernharda Schwersenza, Leo Davidsohna, Carla Freudenthala, Siegfieda Sanda, Borucha Wienera, Alberta Abrahama^.
Po pierwszej wojnie światowej pozostało niewiele z dawnej świetności gminy. Żydzi masowo opuszczali Inoworocław, wyjeżdżając w głąb Niemiec. W 1921 r. pozostały tylko 252 osoby, w 1927 r. – już tylko 126. Stopniowo, od drugiej połowy lat dwudziestych XX w., zaczęli się osiedlać w Inoworocławiu Żydzi pochodzacy z głębi ziem polskich. Gminą w 1925 r. kierowali: Leopold Levy, Jakub Kohn, Artur Joel, Paul Meyer, Boruch Winer. W ostatnich przed wybuchem drugiej wojny wyborach w 1937 r. do zarządu weszli: Leopold Levy, Wilhelm Warschauer, Artur Joel, Szmul Kaczmarek, Ludwik Lippmann, Moritz Hirsch, Józef Abraham, Stanisław Simon; zastępcy: Meyer Smolarz, Jerzy Leser, Willy Schwersentzer, Maks Freykor, Boruch Ostrzega, Meyer Paździerski.
Żydzi od początku obecności odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym Inowrocławia. Było to możliwe dzięki XVI-wiecznemu przywilejowi, który został następnie potwierdzony 11 kwietnia 1681 roku. Zezwalał miejscowym Żydom na wykonywanie wszystkich rzemiosł, handel towarami, kupno i zabijanie bydła, wolny wyszynk wódki, piwa i mięsa. W okresie pruskim Żydzi zaczęli zajmować się, mimo protestów mieszczaństwa polskiego i niemieckiego, koncesjonowanym handlem na znaczną skalę. Elias Ephraim i Samuel Meyer uzyskali 28 grudnia 1780 r. ponowną zgodę monarchy na handel  materiałami i towarami zakupionymi z Bydgoskiej Fabryki Królewskiej. Zakupili porcelanę o wartości 300 talarów. Koncesję otrzymali także Abraham Hirsch, Meyer Dawid Jelonek. W 1777 r. Izrael Mencus sprawował pieczę nad produkcją wódki oraz królewskim młynem. Dwaj inni Żydzi otrzymali zezwolenie na przetwarzanie i sprzedaż wódki zakupionej w hurtowych ilościach w mieście lub w królewskich gorzelniach. W 1774 r. dwaj inni handlowali na dużą skalę jedwabiem i wełną. W 1788 r. inowrocławscy Żydzi eksportowali znaczne ilości zboża przez Gdańsk i Elbląg. Utrzymywali także kontakty handlowe z Litwą i ziemiami centralnych i zachodnich Niemiec. Jednak dominował drobny handel i rzemiosło. Ponadto obok przedstawicieli typowego rzemiosła (krawcy, kuśnierze, szewcy, szklarze, blacharze, rzeźnicy) pojawiali się w końcu XVIII w. wysoce wykwalifikowani rzemieślnicy np. złotnicy (Abraham Izrael) czy chirurdzy (Gamliel Abraham). Po zniesieniu w 1799 r. w Inowrocławiu stacji granicznej podupadł miejscowy handel prowadzony na większą skalę. Po 1815 r. ponownie zaczęła rosnąć wymiana handlowa. Szczególną rolę odgrywał handel lnem i wełną. Z czasem osiedlający się Żydzi z głębi Niemiec np. Leser Moses Levy czy Joel Moses Levy prowadzili na dużą skalę koncesjonowany handel eksportując towary kolonialne i zboże. Inni przedsatwiciele tej rodziny zajmowali się handelm indygo, wszelkimi barwnikami do materiałów wysyłając je do wielu firm w Anglii. W XIX w. miejscowi Żydzi zaczęli inwestować w rozwój lokalnego przemysłu. Szczególną rolę odegrał Michael Levy, który odkrył pokłady soli kamiennej w Inowrocławiu i zaczął je eksploatować. Wybudowal także odcinek kolei żelaznej łączącej Inowrocław z Toruniem i Poznaniem oraz uspławnił Noteć. Jego potomkowie rozbudowywali interesy. Juliusz Levy, Adolf Levy czy Leopold Levy inwestowali w rozbudowę przemysłu chemicznego (solny, produkcja wapna), kamieniołomy (wapienniki) w okolicach Barcina, przemysł cukrowniczy (cukrownia Wierzchosławice), gorzelniany czy bankowość (Bank für Handel und Gewerbe in Posen, Bank Cukrownictwa S.A. w Poznaniu). Dużą firmę handlującą nasionami i płodami rolnymi założył w 1900 r. Juliusz Zadek, prowadząc ją następnie wspólnie z synem Maxem i Arturem Krakowiakiem. Znanymi kupcami branży konfekcyjnej i bławatnej byli także Aron Elias i Wolf Elkesie. Od 1890 r. zakład leczniczo-kąpielowy przy obecnej ulicy Toruńskiej z filią przy Staszica prowadził lekarz Wilhelm Warschauer. O pozycji żydowskiego mieszczaństwa w Inowrocławiu świadczyć może lista dziesięciu najbogatszych mieszkańców miasta w 1913 roku. Wśród nich figurowały nazwiska: dr. Leopolda Levy, Siegfieda Sanda, Bernharda Schwersenza, Leo Davidsohna, Carla Freudenthala, Siegfieda Sanda, Borucha Wienera, Alberta Abrahama^.
Po 1919 r. znaczenie Żydów w życiu Inowrocławia znacznie się zmniejszyło. W 1934 r. na 936 przedsiębiorstw handlowych i rzemieślniczych Żydzi byli właścicielami 18. W 1939 r. posiadali 33 placówki handlowe i rzemieślnicze oraz 24 nieruchomości. W międzywojniu działo 7 składów bławatnych, 2 obuwia, 2 mebli, 1 konfekcji, 1 galanterii i obuwia, 1 konfekcji i bławatów, 3 konfekcji, 2 skór, 1 skór, flaków i wełny, 2 rowerów, 1 artykułów żelaznych, 1 galanteryjny, hurtownia towarów galanteryjnych, czapnik, cholewkarz, handel starzyzną, drukarnia i księgarnia, handel końmi, 2 handle ziemiopłodami, 1 produkcja i handel wapnem oraz hurtowy handel solą, handel zbożem, handel bydłem, rzeźnictwo^.

Uroczystego otwarcia nowej synagogi, wybudowanej przy ulicy Solankowej, dokonano 9 października 1908 roku.
Na dobry początek zebrano z darowizn możnych „składkowe” 250 tys. marek i od września 1907 r. przystąpiono do budowy. Na miejsce dla synagogi wykupiono duży plac przy Solbadstrasse (Solankowa), na trakcie prowadzącym ze śródmieścia do zdrojowiska. Zlecenia na budowę otrzymały firmy inowrocławskie, ale wiele skomplikowanych czynności wykonywali fachowcy z Wrocławia, Poznania czy Bydgoszczy.
Okna witrażowe wstawiał Busch z Berlina, lampy i lampiony dostarczył Seisert z Mügeln koło Drezna, rzeźby i podłogi - firma Schultz-Schuchert z Bydgoszczy, ławy do siedzenia - Heponer z Poznania itd. Budowę prowadzono szybko i bez problemów.
Efekt starań był imponujący.24 września 1908 r. uczestnicy uroczystości zaświęcenia synagogi mogli podziwiać wspaniałą budowlę zbudowaną na planie krzyża greckiego, którego ramiona miały po 33 m. Bóżnica stylem architektury przypominała świątynie bizantyjskie, między ramionami krzyża wzniesiono cztery przybudówki z wieżyczkami zakończonymi gwiazdami.
Trzon główny synagogi miał kształt ośmioboku zwieńczonego strzelistym dachem w kształcie ostrosłupa i pokryty był czerwoną dachówką. Na jego szczycie pyszniła się pozłacana kula o średnicy 1,20 m, a na niej - tej samej wielkości - pozłacana gwiazda Dawida.
Bogate było wnętrze synagogi, której kopuła wznosiła się na wysokość ponad 12 m. Podwieszony był tam olbrzymi mosiężny żyrandol ze 120 żarówkami. Wydzielono 300 miejsc dla mężczyzn i 300 miejsc - w emporach wzdłuż ścian - dla kobiet.
Ławy do siedzenia ustawiono amfiteatralnie ku „mizrachowi”, ścianie wschodniej, zwróconej ku Jerozolimie. Torę czytano z podium otoczonego kunsztownymi kratami z brązu, w stosownych miejscach umieszczono mozaiki, ornamenty i inne ubogacenia. 
W Archiwum Ringelbluma zachowała się relacja przekazana w 1941 r. przez nieznanego z nazwiska Żyda, w której synagogę w Inowrocławiu opisano następująco: "Nowa synagoga (....) była jedną z piękniejszych w Europie, a może nawet na całym świecie. (...) Jej otwarcie odbyło się w obecności cesarza Wilhelma II. Stała na najpiękniejszym placu w mieście, w pięknym ogrodzie i robiła wrażenie swym wspaniałym wyglądem jak świątynia. Wewnątrz była bogata drogimi mozaikami, światłem, wspaniałością sklepienia, które oświetlały dwa kolosalne okna. Z jednego okna można było zauważyć wielkość Boga, z drugiej strony była tam Gwiazda Dawida. Świątynia ta mogła się porównać do najpiękniejszych na świecie. Dzisiaj na tym placu jest skwer z różami. Synagoga została uroczyście spalona" (źródło: Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma, sygn. 819).
W październiku 2013 r. u zbiegu ulic Solankowej i Grodzkiej umieszczono tablicę pamiątkową. Podczas prac przy montażu tablicy natrafiono na relikty murów obwodowych synagogi.
Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej po 1815 r. wielu inowrocławskich Żydów zajmowało się przemytem rozmaitych towarów do ościennego Królestwa Polskiego, pozostającego pod rosyjskim panowaniem. Inni zajmowali się głównie handlem lnem i rzemiosłem.

Niemcy sprofanowali synagogę przedpołudniem 14 września 1939 r., a potem ją podpalili. Ogień szybko strawił wnętrze, ale żywiołowi oparły się potężne mury. Saperzy z jednostki Wehrmachtu wysadzali je w następnych dniach dynamitem, a później przez dłuższy czas usuwano rumowisko. Do tych robót Niemcy zagonili miejscowych Żydów.
W 1940 r. na uporządkowanym już placu założono trawniki, rabatki różane, wytyczono alejki i ustawiono ławki parkowe… Po wojnie miejsce to przez dwa kolejne dziesięciolecia nie zmieniło przeznaczenia.
Wreszcie 31 lipca 1966 r. w części skweru od strony ul. Solankowej odsłonięto pomnik Jana Kasprowicza (replikę przedwojennego monumentu z placu Wolności, także przez Niemców na początku okupacji strąconego), 
 
 a w 2005 r. (16 października) w części od strony ul. Prezydenta Narutowicza - pomnik-tablicę dziękczynną upamiętniającą papieża Jana Pawła. 
 
Fot. Wielkiej Synagogi- Gazeta Pomorska, poniżej budynek Loży Masońskiej- fot. Dawny Inowrocław.

 

 
 
 
 

Po wyjeżdzie w 1933 r. rabina Jakuba Kohna jego obowiązki pełnił dojeżdżający z Bydgoszczy dr Efraim Sonnenschein. W 1935 r. nowym rabinem wybrano dr. Stanisława Simona. Była to ważna postać w życiu gminy. Urodził się 3 marca 1907 r. w Łodzi jako syn Majera i Salomei z domu Nower. W maju 1926 r. ukończył II Gimnazjum Żydowskie w Łodzi. Studia odbył na Uniwersytecie Wrocławskim (studiował filozofię, historię i historię sztuki) oraz we wrocławskim seminarium rabinicznym. Był stypendystą Fränkelische Stiftung. W październiku 1928 zdał egzamin uzupełniający do egzaminu dojrzałości pruskiego gimnazjum realnego w niemieckim instytucie dla obcokrajowców przy Uniwersytecie w Berlinie. Dzięki niemu mógł pełnić funkcję rabina pomocniczego w gminie żydowskiej w Berlinie. W 1933 r. opuścił Niemcy. Przyjechał do Łodzi, gdzie kierował nowo powstałą szkołą agronomiczną dla dzieci żydowskich w Helenówku przy fermie rolniczej. Egzamin doktorski złożył 4 lutego 1931 roku. W Inowrocławiu pojawił się 18 marca 1935. Objął obowiązki rabina i sekretarza gminy. Jego zasługą było doprowadzenie do ugody między miejscowymi Żydami niemieckimi, którzy utrudniali dostęp do władz Żydom napływowym z byłej Kongresówki. Zainicjował powstanie jednoczącego obie grupy Towarzystwa Kultury Żydów w Inowrocławiu. Kierował Fundacją Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna w Inowrocławiu. Starał się zmienić nieprzychylne nastawienie, a w najlepszym przypadku – obojętność miejscowych Żydów wobec Polski i Polaków. Organizował zaplecze wspierające FON (Fundusz Obrony Narodowej), był członkiem LOPP (Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej, organizacji promującej lotnictwo, m.in. wojskowe). Rabin Simon wprowadził do nabożeństw język polski w miejsce języka niemieckiego. Uporządkował także archiwum gminne. W 1939 r. opublikował opartą na źródłach gminnych pracę Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego (1807–1815). Zginął prawdopodobnie w 1939 roku w trakcie tzw. „akcji żydowskiej w Gniewkowie”. Działalność rabina uzupełniał, pochodzący z Koła, kantor i rzezak Szlomo Szlingenbaum.
W okresie międzywojennym (1919–1939) w środowisku żydowskim nadal działało kilka organizacji. Masoni należeli do „Asrtrea Loge nr 2“ (m.in.: Wilhelm Warszauer, Leopold Levy, Walter Klose, A. Krakowiak). Działał Izraelicki Związek Kobiet; kierowała nim do 1924 r. członkini rodziny Cohn, a potem rozwiązano organizację. Funkcjonowały też: Towarzystwo Popierania Kultury Żydowskiej (próba rejestracji w 1935 r. skończyła się niepowodzeniem), Kasa Bezprocentowych Pożyczek Gemilut Chesed (założona w 1937 r., członków 35), Schronisko dla Sierot Żydowskich im. Wolffsohna (którym do 1927 r. kierował Rudolf Markowicz, następnie do 1936 r. – Isidor Markowicz, następnie do 1939 r. – rabin Stanisław Simon). Powołano także z inicjatywy Levy’ego oddzial Organizacji Syjonistycznej w Polsce (powstał w 1937, członków 30, przewodził Meyer Smolarz).
W 1932 r. obszar gminy żydowskiej powiększono o okoliczne miejscowości: Pakość, Mogilno, Kruszwica, Gębice, Trzemeszno. Ogółem wartość majątku gminy w 1938 r. wyceniono na 60 000 zł w nieruchomościach i 201 425 zł w ruchomościach^.
Przed wkroczeniem do Inowrocławia wojsk niemieckich miasto opuściło około 30–40% wszystkich Żydów. 14 września 1939 r. Niemcy zdewastowali i ograbili synagogę, a następnie wypalili jej wnętrze. Następnego dnia zarządzono zbiórkę wszystkich Żydów. Osadzono ich w bet midraszu. W czasie aresztowania zastrzelono dr Leopolda Levy’ego. Przystąpiono do wysadzania żelbetowej konstrukcji synagogi. Jej rozbiórka zakończyła się w 1940 roku. Rozebrano także budynek loży masońskiej „Astrea Loge nr 2” przy ul. Solankowej 61. Zniszczono i zaorano stary cmentarz żydowski. Nowy zdewastowano.
Aresztowanych poddano selekcji. Przeznaczonych do eksterminacji osadzono w więzieniu inowrocławskim, skąd w październiku, razem z Polakami, wywożono ich w lasy koło Gniewkowa i rozstrzeliwano. Zwłoki palono. Innych jesienią 1939 r. rozstrzeliwano w Rożniatach, Przedbojewicach, Łagiewnikach i okolicach Kruszwicy. W październiku 1939 r. odizolowano kobiety od dzieci. W dniu 20 października zostały one wywiezione samochodami do Gniezna. Kolejny transport wyjechał 14 listopada. Trafił do Gniezna i Kruszwicy. Kobiety z dziećmi z Gniezna i Piotrkowa wysłano w grudniu 1939 r. do Piotrkowa Trybunalskiego. W początkach 1940 r. w Inowrocławiu Żydów już nie było. Wojnę przeżyło kilka, może kilkanaście osób.
W 1941 r. zaczęto tworzyć w Inowrocławiu obozy pracy dla Żydów. Jeden z nich znajdował się przy ul. Świętokrzyskiej. Więźniowie pracowali przy budowie basenu miejskiego i ogrodnictwie. Drugi obóz powstał w trzech barakach nad hutą szkła. Więziono około 300 osób. Więźniowie pracowali przy pracach drogowych i kolejowych. Po likwidacji obozu zostali w 1943 r. przewiezieni do łódzkiego getta. Wielu Żydów przebywało w inowrocławskim obozie przejściowym (1939–1944). Po wojnie pojawili się w Inowrocławiu pojedynczy Żydzi, którzy nie stworzyli żadnych struktur organizacyjnych^.

Neorenesansowa kamienica Franciszka Dźwikowskiego, budowniczego wielu obiektów w Inowrocławiu z symbolami żydowskimi.